گفت‌وگو با رییس انجمن مهر فرزانگان درباره شرایط روحی و روانی سالمندان در دوران کرونا
روان سالمندان در خطر است
نجمه محمودآبادی
پیرمرد جلوی در خانه اش روی آسفالتی که هنوز از آن حرارت برمی‌خیزد، نشسته است. پاهای لاغر و استخوانی‌اش را دراز کرده و به در آهنی خانه، دست به سینه تکیه داده است.
ماسک کهنه و کثیفی هم به صورت دارد: «بچه‌هام چندتا ماسک برام آوردن، این آخریشه.» چند لحظه فکر می‌کند و دوباره می گوید: «از هر ماسکی یک هفته استفاده می‌کنم.» صدایش گویی از ته چاه می‌آید. در چشمانش دو قطره اشک است که هر لحظه ممکن است فرو بریزد: «زنم گوهر همین چند هفته پیش مرد. کرونا گرفت. اینجا نبود. خانه سالمندان بود. همون‌جا هم کرونا گرفت و مرد. گوهر بی‌زبون، خیلی مظلوم بود. از بس مظلوم بود بردنش خانه سالمندان».
صورت پیرمرد پوستی است بر استخوان. لاغر و نحیف، مرثیه‌ی غمگینی و تنهایی آدم‌ها: «بچه‌ها خیلی گرفتارن. کم به من سر می‌زنن. می‌گن می‌ترسیم کرونا داشته باشیم، بیاییم تو هم بگیری. منم می‌گم فدای سرتون بابا، بیاین، بگیرمم طوری نیست، اما نمیان».
کسی نیست برای پیرمرد خرید کند. کسی نیست یک لیوان آب دست پیرمرد بدهد: «چند روزه نون ندارم. پای رفتن هم ندارم که برم بخرم. نون خشکه‌های توی گونی را می‌زنم توی آب و می‌خورم. بعضی وقت‌ها زن‌های همسایه برام غذا میارن».
پیرمرد پاهایش را جمع کرده است توی سینه‌اش و با دستش صورتش را پوشانده است. گریه می‌کند، آرام و بیصدا: «گوهر راحت شد. خدا کنه کرونا بیاد منم راحت کنه».
پیرمرد دم در خانه منتظر بچه‌هایش نیست، منتظر کرونا است: «گوهر مظلومم...»
سحر موسوی رییس انجمن مهر فرزانگان که در زمینه سالمندان فعالیت می‌کنند، درباره شرایط این روزهای سالمندان می‌گوید: «کیفیت و سبک زندگی سالم یکی از مسایل مهمی ست که در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی مورد توجه است. یکی از مهم‌ترین گروه‌ها که توجه به شیوه زندگی‌شان اهمیت شایانی دارد، افرادی هستند که وارد دهه هفتم زندگی‌شان شده‌اند.» او ادامه می‌دهد: «رشد جمعیت سالمندی در کشور، لزوم برنامه‌ریزی و توجه به دوران سالمندی را در سرلوحه برنامه‌های اجتماع‌محور قرار داد. اهمیت این موضوع در حوزه‌های اجتماعی، روانی و بهداشت و سلامت بیش از سایر مباحث است. از مهم‌ترین اقداماتی که در سند راهبردی سالمندی (که در سال نود‌و‌هشت رونمایی شد) به آن توجه شایانی شده است، تامین سلامت روحی و روانی سالمندان، پیشگیری و کاهش انزوای اجتماعی، و ارتقای سلامت جسمی افراد در دوران بازنشستگی است. هدف مهم سند راهبردی سالمندی ایجاد سالمندی پویا، پرنشاط و سالم است.» وی با بیان اینکه در حال حاضر حدود 23 هزار سالمند در سیرجان وجود دارد، می‌افزاید: «متاسفانه شیوع بیماری کووید 19، همه افراد و ارکان جامعه را تحت تاثیر قرار داد. جمعیت سالمندی هم از نظر استعداد ابتلا به بیماری‌های مسری، هم از نظر کاهش خدمات حمایتی و مراقبت سلامتی و هم از نظر کاهش فعالیت‌های اجتماعی و حضور در جامعه، از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در مواجهه با بیماری کرونا بودند.» به گفته این کارشناس ارشد گفتاردرمانی در این شرایط اهمیت تامین سلامت روحی و روانی سالمندان، علی‌رغم دشواری، بیش از پیش است. از یک سو تشویق سالمند به ماندن در منزل و اجتناب از ارتباطات غیر‌ضروری و از سوی دیگر حمایت عاطفی و روانی در شرایطی که ترس و اضطراب و نگرانی بر جامعه حاکم است، پارادوکسی را به وجود آورده که هم فرد بزرگسال و هم فرزندان، مراقبان و نهادهای اجتماعی دولتی و خصوصی را آشفته کرده است. از آنجا که زیرساخت‌های لازم برای مواجه شدن با چنین بحرانی وجود ندارد، نیاز به همدلی و همراهی وجود دارد.» موسوی در ادامه می‌افزاید: «شبکه‌های اجتماعی اولین و موثرترین راهکار ارتباطات فردی و گروهی در دوران گذر از بحران است. پژوهش‌های میدانی حاکی از این است که استفاده از تماس‌های صوتی و تصویری برای ارتباط با بزرگسالان تاثیر قابل‌توجهی در کاهش انزوای اجتماعی ایشان دارد. هرچند که عدم مهارت برخی در استفاده از فضای مجازی و عدم آموزش کافی در حوزه سواد رسانه عواقب و مشکلاتی را به دنبال داشته است.» به گفته وی ارتقای آگاهی اجتماعی، اطلاع‌رسانی بهنگام و حضور فعال نهادهای بهداشتی در کنار رسانه و مطبوعات اقدام موثر دیگری بود که در حمایت از سالمندان و حفظ سلامت ایشان انجام شد. برنامه‌های مراقبت از راه دور، تماس‌های تلفنی از طرف خانه‌های بهداشت، غربالگری علامتی، پایش علامتی سالمندان، آموزش سالمندان جهت کنترل آلودگی و استفاده از تجهیزات حفاظتی فردی اقدامی بود که در این دوران به طور نسبی موثر بوده است. هرچند که حجم بالای اطلاعات و عدم آموزش کافی در گزینش اطلاعات فشار و اضطراب زیاد از حدی به سالمندان وارد آورده است.» به نظر رییس انجمن مهر فرزانگان تامین توجه عاطفی و حمایت روانی از جنبه دیگری نیز انجام می‌شود؛ تامین مایحتاج زندگی سالمندان توسط فرزندان و مراقبین. به عبارتی نزدیکان فرد سالمند باید نیاز وی را به خروج از منزل به حداقل رسانده و اقلام ضروری و مورد نیاز ایشان را حتی‌الامکان فراهم آورند. تجربه نشان داده است چنین اقدامی علاوه بر تامین سلامت سالمند و تشویق وی به ماندن در منزل، از نظر روانی برای بزرگان خانواده بسیار مطلوب و ارزشمند است. موسوی ادامه می‌دهد: «به طور کلی روانشناسان سلامت سالمندی توصیه می‌کنند که در این دوران تشویق و ترغیب سالمند به ماندن در منزل، اهمیت توجه فرزندان و اطرافیان نزدیک به فرد بزرگسال را دو چندان کرده است. به طوری که پیشنهاد می‌شود نزدیکان درجه‌یک با حفظ اصول بهداشتی اعم از شستن دست‌ها و ضدعفونی کردن لباس‌ها و سایر وسایل در هنگام ورود به منزل سالمند، حفظ فاصله اجتماعی و استفاده از ماسک ارتباط حضوری کافی و محافظت‌شده‌ای را با آنها داشته باشند. این ارتباط بهتر است در فضای باز و بدون تجمع باشد. اطرافیان درجه دو، دوستان و همسایگان بهتر است به ارتباطات ویدیویی ومجازی بسنده کنند. اما حفظ این ارتباط ضرورت دارد.»
به گفته موسوی؛ نکته دیگر ارتباط با دوستان، همکاران و افرادی است که بودن با آنها حال روحی سالمند را خوب می‌کند. در صورتی که امکان ارتباط حضوری در محیط باز و با حفظ فاصله و سایر دستورات بهداشتی برای تعداد محدودی از ایشان در یک محیط ایمن و محافظت‌شده وجود داشته باشد، می‌تواند مطلوب باشد. اما به نظر می‌رسد برای ایجاد و یا ساخت چنین محیطی نیاز به برنامه‌های کوتاه و میان‌مدت است.» وی می‌گوید: «نکته پایانی احساس امنیت مالی برای سالمندان بی‌بضاعت است. متاسفانه در جامعه ما بسیاری از بازنشستگان همچنان در فکر تامین معاش بوده و شاغل هستند. هزینه‌های زندگی اغلب با حقوق دوران بازنشستگی، اگر وجود داشته باشد، تناسب ندارد و بسیاری از سالمندان امکان ماندن در منزل را ندارند. به نظر می‌رسد که دولت باید اقدام اساسی و عاجلی را در این زمینه انجام دهد. همان‌گونه که باید بیمه تکمیلی را برای همه سالمندان اجرا کرده و منابع مالی و ردیف‌های بودجه‌ای را در جهت افزایش رفاه سالمندان و کمک به ترغیب آنها برای ماندن در منزل تخصیص دهد».
سحر موسوی درباره اصول تندرستی سالمندان می‌گوید: «اصول تندرستی دوران سالمندی بر پایه پنج اصل مهم است؛ ایمنی و مناسب‌سازی محیط زندگی، خواب و استراحت کافی و مناسب، تغذیه سالم، ورزش و تحرک کافی، و ارتباط و معاشرت با دوستان و نزدیکان. اختلال در هریک از موارد فوق، سلامت سالمند را مخدوش می‌کند.» به گفته وی در رابطه با تغذیه، بحران کرونا و اضطراب و نگرانی همراه آن، ممکن است برنامه غذایی فرد سالمند را به هم ریخته باشد و حتی رژیم غذایی نامناسب را جایگزین کرده باشد که می‌تواند سلامت سالمند را به مخاطره بیاندازد. این مسئله برای افرادی با بیماری‌های مزمن مثل دیابت و فشار خون می‌تواند تاثیرات سویی داشته باشد. به‌طور کلی در هرم تغذیه سالمندان سهم غلات، حبوبات، میوه‌ها و سبزیجات و لبنیات کم‌چرب بیشتر است. استفاده از مکمل‌ها حتما باید تحت نظر پزشک باشد. مسئله دیگر ورزش و تحرک است. نتایج پژوهشی بر روی بیش از 400 فرد سالمند، نشان می‌دهد کیفیت زندگی افراد سالمندی که روزانه دست‌کم ده دقیقه ورزش می‌کنند، به مراتب بهتر از افرادی است که تحرک کافی ندارند. لذا تاکید اکید بر این است که سالمندان حتما در منزل از تحرک کافی برخوردار باشند. فرزندان و مراقبان در این زمینه می‌توانند نقش حمایتی و انگیزشی مناسبی داشته باشند و حتی فرد سالمند را در این رابطه همراهی کنند. بهره‌بردن از برنامه‌های مفرح همانند گوش دادن به موسیقی، تماشای فیلم‌ها و سریال‌های مورد علاقه، مطالعه، حل جدول، ساخت ابزار و خلق اثر هنری متناسب با پیش‌زمینه‌های حرفه‌ای فرد سالمند می‌تواند ماندن در منزل را برای بزرگسالان که سرمایه‌های ارزشمند خانوادگی و اجتماعی ما هستند، قابل تحمل و حتی مطلوب کند. در موارد فوق وظیفه فرزندان و مراقبان است که تجهیزات و تمهیدات لازم را فراهم کنند.» موسوی در مورد نقش خیریه‌ها در کمک به سالمندان می‌گوید: «تا پیش از این موسسات خیریه مختلفی با هدف خدمت‌رسانی به گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه از جمله سالمندان اقدامات متنوعی را انجام داده و همچنان مشغول فعالیت و تلاش هستند. اما بنیاد فرزانگان اولین موسسه‌ای است که تحت نظارت سازمان بهزیستی، صرفا در جهت خدمت به سالمندان تاسیس شده است. این طرح ملی که اکنون در بیش از پنجاه شهر کشور انجام شده، به منظور افزایش آگاهی جامعه از موضوع سالمندی، تکریم سالمندان، ایجاد بستر مناسب برای خدمت به سالمندان، و آماده‌سازی جامعه برای جمعیت فوق سالمندی در سی سال آینده است. بنیاد فرزانگان به عنوان بازوی اجرایی شورای سالمندان موظف است که در این بحران پیش‌بینی‌نشده، گام موثری را در جهت حفظ سلامت سالمندان بردارد.» وی همچنین می‌گوید: «افزایش آگاهی جامعه سالمندی و مراقبان ایشان، تهیه بسته‌های بهداشتی و حمایتی، آموزش‌های راه دور و کمک به کاهش تردد سالمندان در محیط بیرون از منزل از طریق فراخوان‌های خدمت رایگان به سالمندان در انجام امور خارج از منزل از جمله اقداماتی بوده که تا کنون انجام شده است. تهیه دو بسته فرهنگی و آموزشی نیز از جمله فعالیت‌های در دست اقدام بنیاد فرزانگان سیرجان است».
به گفته وی بدون شک، بنیاد فرزانگان و همه سازمان‌ها و مجموعه‌های مردم‌نهاد با کمک داوطلبین و خیرین معنوی با قدرت بیشتری امکان خدمت‌رسانی به جامعه را خواهند داشت. در رابطه با موضوع مهم سالمندی، خدمت به بزرگان در عرف و دین و اخلاق ما جایگاه ویژه‌ای دارد. از طرفی آماده کردن جامعه برای سال‌های نه‌چندان‌دور، خدمتی است که ما پیش از هرکس به خودمان می‌کنیم. چرا که نسل ما نسلی است که در شرایطی به دوران زیبا و پر‌شکوه سالمندی قدم می‌گذارد که حدود سی درصد جامعه سالمند است. بدون شک امکانات کنونی، چشم‌انداز مناسبی را به ما نشان نمی‌دهد. برای داشتن جامعه آرمانی دوستدار سالمند، یعنی جامعه‌ای که نیازهای سالمندان همانند همه اقشار جامعه تامین شود، نیاز به همت جمعی است.
سحر موسوی در پایان توصیه می‌کند: «سالمندان، شهروندان ارشد و بزرگان قابل احترام جامعه هستند. نفس پدرها و مادرها، پدربزرگ و مادربزرگ‌ها، مقدس است. در هوای بودن‌شان قدردان لبخند مهربان‌شان باشیم و سهم کوچکی در شادی و آرامش‌شان داشته باشیم».