نظر مردم و کارشناسان درباره مرمت بادگیر‌چپقی

«مرمت» بدون طرح و برنامه

- زهرا خواجویی‌نژاد

شاید هیچ‌وقت «دکتر سید علی‌اصغر رضوی» فکر نمی‌کرد روزی مرمت بادگیر خانه‌اش این همه سر وصدا به پا کند. بادگیری که سید محمد شجاعیِ معمار در دوره پهلوی اول با تقلید از دودکش‌ها و هواکش‌های کشتی‌های قدیمی ساخته بود و بعدها به «بادگیر چپقی» معروف شد. حالا چندماهی است این بادگیر به دستور فرماندار زیر بار مرمت رفته است، مرمتی که از نظر برخی کارشناسان بدون طرح و برنامه انجام شده است. دست به دست شدن عکس‌های مرمت بادگیر چپقی در گروه‌های مجازی، اعتراض مردم به استفاده از سیمان و... مباحث زیادی را به وجود آورد. و حالا رییس میراث معتقد است این اعتراض‌ها هیچ‌کدام فنی نبوده است.

- کوچه را باز کنید

عصر شنبه برای دیدن بادگیر چپقی به کوچه حاج‌رشید می‌روم. کوچه باریک منتهی به بادگیر چپقی بسته است تا خودروها نتوانند عبور کنند. از کوچه که عبور می‌کنم سمت چپ خانه حاج‌رشید است و سمت راست یک خانه قدیمی بدون سکنه. بادگیر چپقی بین چندین خانه قدیمی محصور و مشکلاتی را به وجود آورده است. نگاهی به بادگیر می‌کنم، نسبت به گذشته رنگش سفیدتر است، دورتا دور بادگیر محصور شده است، سعی می‌کنم از گوشه‌ای وارد حیاط خانه شوم، با اینکه مرمت بادگیر و دیوارها تمام شده است اما شروع به حفاری کرده‌اند و دو تونل راهرو مانند در حیاط مشخص است. هیچ‌کس در خانه نیست و هیچ صدایی نمی‌آید به جز زوزه باد و صدای خنده بچه‌هایی که آن حوالی با ته‌مانده برف‌های زمین خالی کنار بادگیر بازی می‌کنند. در خانه‌هایی که در همسایگی بادگیر قرار دارند را می‌زنم یا کسی در خانه‌ها نیست یا حرفی برای گفتن ندارند. یکی از همسایه‌ها می‌گوید: از روزی مرمت را شروع کردند و کوچه را بستند برای ما خیلی مشکل درست کردند کاش کوچه را باز می‌کردند. پیرمردی که در آن حوالی خانه دارد می‌گوید: «من سال‌هاست خانه‌ام اینجاست. در گذشته این خانه و محله آنقدر رونق داشت، نه حالا که یا کسی در این خانه‌ها نیست یا مستاجرنشین هستند، حیف این بافت قدیمی است که تخریب شود، می‌دانید چه آدم‌ها و خاطراتی در لابه‌لای این آجرها وجود دارد. همین بادگیر چپقی چه خاطراتی با خود دارد که امروز به دلیل مرمت غیراصولی آن تصویر گذشته‌اش از بین رفته است». 

- نیازسنجی نشده است

پریا آذرافزا کارشناس ارشد مرمت شهری با بیان اینکه در مرمت باید ابتدا یک مطالعه خیلی عمیق انجام شود اینکه این بنا چگونه به وجود آمده، عکس‌های تاریخی‌اش را داشته باشید، و اینکه بدانید در آینده قرار است چه اتفاقی برای این بنا بیفتد، گفت: «یعنی با توجه به مجموع شناختی که ما از بنا داریم و آینده‌ای که می‌خواهیم، روند مرمت را پیاده کنیم. چیزی که برای من در مرمت بادگیر چپقی جالب بود این که آمدند پشت‌بام را درست کردند، نازک‌کاری‌ها را انجام دادند، اندود‌ها را انجام دادند بعد آمدند گودبرداری کردند. گودبرداری معمولا اولین مرحله در هر کار مرمتی است.» آذرافزا  با اشاره به کوچه بادگیرچپقی، گفت: «این کوچه‌ای که الان آن‌ها آمدند گودبرداری کردند مالکیت شخصی دارد، چطور ممکن است کوچه‌ای مالکیت شخصی داشته باشد بعد شهرداری همین جوری بیاید آسفالت کند و مردم رفت‌و‌آمد کنند و الان بگویند که مردم صدای‌شان در آمده که کوچه را بستند و بخواهند گودبرداری را پر کنند. درواقع یک سری ابهامات این وسط وجود دارد که تکلیفش معلوم نیست و هیچ‌کس هم گردن نمی‌گیرد.» از نظر او نکته مثبتی که در مرمت بادگیر چپقی وجود دارد این است که مرمت زیر نظارت مستقیم میراث است، این کارشناس مرمت در مورد سیمان، اذعان داشت: «مثل اینکه سیمان‌ها را حذف کردند یعنی اگر اتفاق اشتباهی هم افتاده اصلاح‌اش کردند.» او در جواب این سوال در این کار مطالعه انجام شده است، گفت:«من در جریان نیستم اما شواهد نشان می‌دهد که این اتفاق نیفتاده و نیازسنجی نشده است.» 

- مرمت بادگیر چپقی در حد تعمیر است

محمدرضا محمودآبادی کارشناس ارشد مرمت و بناهای تاریخی هم در این باره گفت: «برای هر مرمتی اول باید طرح احیا آماده شود و بر اساس طرح احیا، طرح مرمت آن بنا آماده شود. مرمتی که اینجا انجام شده است در حد یک تعمیر است و مرمت نیست.» از نظر او بهتر بود اول در خصوص کاربری این ملک تصمیم‌گیری شود که می‌خواهند این بنا چه نوع کاربری داشته باشد سپس متناسب با آن کاربری مرمت انجام شود، در واقع مرمتی که الان انجام شده یک مرمت حداقلی است ولی باز یک مرمت حداقلی بهتر از این است که بنا تخریب شود یعنی الان فقط بنا را روی پا نگه داشته است. او در جواب این سئوال شما معتقدید مرمت اصولی نبوده است، گفت: «‌نمی‌شود گفت اصولی نبوده است، می‌توان گفت مرمت سیستماتیک نبوده است. این تعمیر سطحی است و تعمیر سطحی پیچیده‌تر از این نیست. ولی مشکلی که اینجا دارد یک قسمت از پلان حذف شده یعنی شما وقتی دارید این خانه را می‌بینید فقط یک قسمتی از این خانه که محل نگهداری دارو بوده را می‌بینید که بادگیرش مانده است و قسمت اعظم خانه الان نیست. یعنی شما آنجا خانه‌ای نمی‌بینید فقط قسمتی از بنا را می‌بینید». به گفته او بهتر است جایی که مرمت می‌شود مفهمومی‌تر کار شود، مفهوم اینجا استفاده از باد و خنک شدن فضاست، مثلا  موزه سنگی که اینجا وجود دارد اگر یک جای خنک هم نبود اتفاقی نمی‌افتاد یعنی کاربری که به این بنا دادند می‌توانست کاربری بهتر از این باشد. یک مقدار هم غیرشفاف کار کردند. 

- همه خودشان را مرمت‌گر می‌دانند

محسن کشاورز  دکترای مرمت بنا و بافتهای تاریخی در مورد مرمت بادگیر چپقی گفت: «‌چند وقت پیش یک سری اطلاعات و عکس‌ها را در گروه‌های مجازی گذاشته بودند، نگرانی دوستان از بندکشی‌ها بود، یا می‌گفتند قسمت بالای بادگیر خیلی سفید شده، یک سری عکس هم گذاشته بودند که پشت‌بام آنجا را سیمان کرده بودند، من نظرم این بود واقعا آن رنگی که دوستان نگرانش بودند خیلی مشکلی نیست، گچی که استفاده کردند می‌توانست کمی تیره رنگ‌ باشد که حالا پیمانکار آمده بود گچ سفیدتری را انتخاب کرده بود که این بعد از مدتی به آن حالت اولیه برمی‌گردد.» کشاورز ادامه داد: «‌پیمانکار آنجا طی تذکراتی که به او داده شده بود اندود سیمان پشت‌بام را برداشته بود و آجرفرش کردند». از نظر عضو هیئت علمی بخش مرمت و احیای بناهای تاریخی دانشگاه شهید باهنر کرمان اتفاقی که در مرمت بناها در سیرجان می‌افتد این است که این‌ها طرح و برنامه ندارند؛ «‌یعنی اگر نقدی بر مرمت این آثار  وارد باشد این است که طرح ندارد. زمانی رفتم بادگیرچپقی و ساختمانش را دیدم یک سری ترک‌ها روی ساختمان خورده بود که به پیمانکار گفتم  این ترک‌ها باید استحکام‌بخشی شود، اینکه هزینه‌ای کردند و پشت‌بام را درست کردند، قاعدتا اگر بخواهند استحکام‌بخشی کنند مجددا باید پشت‌بام جمع شود. مشکلی که اصولا در میراث کرمان وجود دارد که خیلی توجه‌ای به طرح و حضور مشاور ندارند. بارها گفتم خیلی خوشحالم که سیرجان در استان در بحث مرمت پیشگام شده است، اما متاسفانه نقدی که به همه این‌ها وارد است اینکه بدون برنامه کارها را کردند، نکته بعدی اینکه در سیرجان مرمت‌گر خیلی داریم و این باعث تاسف است که همه خودشان را مرمت‌گر می‌دانند. او معتقد است تنها چیزی که به آن پرداخته نشده است میراث‌فرهنگی است؛ «این‌ها تجربه‌های نسل گذشته هستند که به ما رسیده است. شاید حالا حالا نتوانیم آن تجربه‌ها را استخراج کنیم ولی وظیفه داریم که به نسل بعدی منتقل کنیم، اما ما می‌آییم اثر را تحریف می‌کنیم. همین که  بیاییم مصالح‌ را تغییر دهیم یا طاق را تغییر دهیم تحریف است.»وی افزود: قطعا می‌شود از مصالح جدید در مرمت استفاده کرد، منتهی باید به جا استفاده شود. 

- آنها که ایراد گرفتند کارشناس فنی نبودند

رییس میراث فرهنگی سیرجان با بیان اینکه هنوز مرمت بادگیر چپقی تمام نشده است، گفت:«ما داریم بنای قدیم خانه را پیدا می‌کنیم، همان مکانی که آقای رضوی از آن استفاده می‌کرده است. این گودبرداری که انجام شده برای یافتن راهروهای قدیم خانه است، در زمان‌های قبل شهرداری آمده اینجا را خاکریزی کرده و همه را پر کردند و تبدیل به کوچه شده بود. ما الان داریم زیر آن خاک ها دنبال راهروها و بنا می‌گردیم. الان دوتا راهرو اصلی را پیدا کردیم که ورودی اصلی خانه همان‌ها هستند و بعد هم انشالله داریم کارهای دیگرش را انجام می‌دهیم و تا الان 60 درصد پیشرفت فیریکی داشته است.» جعفری با تاکید بر اینکه کلیه کارهای مرمت زیر نظر میراث‌فرهنگی انجام می‌شود، اذعان داشت: «هزینه‌ها را فرمانداری می‌دهد و تا الان 100 میلیون اعتبار گذاشتند اما هنوز نیاز به اعتبار بیشتری است.» به گفته وی بادگیر را به همان سبک قدیم مرمت می‌کنیم؛ «با کاوشی که انجام دادیم  پله‌ها را پیدا کردیم، سرویس بهداشتی قدیم را پیدا کردیم، یعنی ما مرمت‌مان همزمان با کاوش انجام می‌دهیم.» او در جواب این سئوال چرا کاوش را ابتدا انجام ندادید و بعد مرمت را شروع کنید، گفت: «هرکسی هرچه می‌گوید اشتباه می‌گوید، ما تیم کارشناس فنی داریم، ارزیابی می‌کنیم، دو هفته‌ای یکبار کارشناسان دفتر فنی میراث کرمان می‌آیند و بازدید می‌کنند.» بسیاری از کارشناسان می‌گویند کار را بدون طرح و برنامه آغاز کردید؛ «مرمت طرح ندارد، بعد از اینکه ما مرمت‌مان تمام شد انشالله طرح مرمتی باید برای بادگیر بگذاریم، طرح مرمتی با این قضیه فرق می‌کند اینکه باید زمین‌های اطراف بادگیر که زمین خالی و خانه‌های قدیمی هستند شهرداری تملک کند بعد طرح مرمتی می‌گذاریم که دور بادگیر آزاد شود. در حال حاضر بادگیر کاربری ندارد و کاربری آن را بعد از مرمت مشخص می‌کنیم دیگر هرچه آقای فرماندار نظر دهند.» او در مورد اعتراض بعضی‌ها نسبت به استفاده از سیمان در طرح مرمت، گفت:« این‌ها اعتراض‌ها هیچ‌کدام‌شان فنی نیستند. ما هیچ کار غیراصولی انجام ندادیم همان روز هم ما تکذیبش کردیم. هرکس به صورت فنی نظر داد ما جواب همه را می‌دهیم.»